Giriş
Merhaba sevgili tarih meraklıları! Bugün birlikte merceği biraz eskiye, yaklaşık 800 yıl öncesine doğru çevireceğiz ve soracağız: “Memlûk Sultanlığı (Mamluk Sultanate) Türk devleti midir?” Bu soru sadece bir etiket meselesi değil; kimlik, askerî yapı, etnisite ve devletkurma gibi zengin konuları barındırıyor. Bilimsel bir yaklaşımla, ancak herkesin anlayabileceği bir dilde bu soruyu analiz edeceğiz.
—
Memlûk Sultanlığı’nın Kökenleri ve Askerî Kuruluşu
Memlûk kelimesi Arapça’da “sahip olunan”, yani köle anlamına geliyor; tarihsel bağlamda itibarî veya askerî köle statüsünden çıkan askerlere yönelik kullanılmıştır. ([Cambridge University Press & Assessment][1]) Bu asker gruplarının çoğu Orta Asya veya Kıpçak Türkleri gibi Türk kökenli unsurlar içeriyordu. Örneğin, kaynaklarda “Mamluk units … mainly Qipchak Turks from Central Asia” denilmiştir. ([historytoday.com][2])
1250 yılında Mısır ve Suriye bölgesinde Ayyûbîlerin yerine Memlûklerin hâkimiyeti başladı. ([Vikipedi][3]) Bu anlamda “askerî Türk kökenli sınıf” çıkış noktası olarak görülebilir.
Ancak burada “Türk devleti” kavramını dikkatle ele almak gerekiyor: Devletin etnik yapısı, yönetsel dili, resmi kimliği gibi kriterler birlikte değerlendirilmelidir. Kaynaklardan biri şöyle diyor: “There is universal agreement among historians that the Mamluk state reached its height under the Turkish sultans …” ([Encyclopedia Britannica][4]) Bu ifade, askerî ve yönetsel elitin Türk kökenli olduğunu vurguluyor.
—
Türk Devleti Olarak Sınıflandırma: Hangi Kriterlerle?
Bilimsel literatürde “Türk devleti” olarak kategorize edebilmek için birkaç kriter öne çıkar:
1. Etnik köken: Devleti yönetenler büyük ölçüde Türk kökenli mi? Memlûklerin ilk dönemlerinde “Türk Memlûkler” rejimi söz konusu. ([tez.yok.gov.tr][5])
2. Resmî dil ve kültürel hakimiyet: Memlûklerin egemen olduğu coğrafyada Arapça hâkim dil olsa da, yönetici sınıfın kullandığı Kıpçak Türkçesi ya da Oğuz Türkçesi gibi unsurlar da kaynaklarda yer alıyor. ([Vikipedi][3])
3. Devlet kimliği ve tarihsel tanım: Örneğin bir makalede “Mamluks State, which is named as ‘the Realm of the Turks’” ifadesi görülüyor. ([İSAM Veri][6])
4. Kuruluş biçimi ve süreklilik: Türk‑İslam devlet geleneği içerisinde yer alıyor mu? Memlûk Sultanlığı 1250‑1517 arasında hüküm sürdü. ([about-history.com][7])
Buradan hareketle: Evet, Memlûk Sultanlığı birçok açıdan Türk kökenli askerî sınıfın öncülüğünde kurulmuş ve yönetilmiş bir yapı olarak “Türk devleti” kategorisine uygun görülebilir; ancak şu notu düşmeliyiz: Bu devletin nüfusunun büyük çoğunluğu Arap‑Mısır halkıydı ve yönetsel sistem Arapça bir bürokrasi üzerine kuruluydu.
—
Bilimsel Verilerin Işığında Değerlendirme
Memlûk Sultanlığı’nın ilk dönemi “Türk Memlûkler” (Bahri dönemi) olarak adlandırılırken; 1382 sonrası “Çağırışlı (Burci) Memlûkler” dönemi ağırlıklı olarak Çerkes kökenli emirlere geçmiştir. ([africame.factsanddetails.com][8]) Bu değişim etnisite açısından “tam Türk devleti” tanımını zorlar.
Ayrıca, devletin resmî dil ve kültürü Arapça ağırlıklıdır. Yöneticilerin Türk kökenli olması tek başına “Türk devleti” demek için yeterli olmayabilir.
Türk tarih literatüründe ise “Memlûk Devleti Türk‑İslam Devletleri arasında yer alır” görüşü desteklenmektedir. ([DergiPark][9])
Bu durum bize şöyle bir çıkarım sunar: Memlûk Sultanlığı, “Türk kökenli askerî yönetici sınıfın hâkim olduğu”, ancak bir şekilde siyasi‑kültürel yapısı itibarıyla Arap dünyasına da dahil olmuş, karma etnik yapılı ve bölgesel bir devlettir.
—
Sonuç ve Okuyucuya Açık Sorular
Özetle: Bilimsel veriler, Memlûk Sultanlığı’nı “etnisite açısından Türk yöneticilerin hâkim olduğu”, ama “resmî yönetişim ve nüfus açısından tam anlamıyla klasik bir Türk devleti” olarak tanımlamanın tartışmalı olduğunu gösteriyor. Eğer “Türk devleti” tabiri yalnızca etnisiteye bakıyorsa, evet; ama yönetim biçimi, dil, halk gibi kriterler de işin içine giriyorsa, cevap “karma”dır.
Ve şimdi sizinle paylaşmak isterim:
Sizce “Türk devleti” kavramı hangi kriterleri mutlaka kapsamalı? Sadece yöneticilerin etnisitesi mi yoksa halk, dil, kültür tümünü mü?
Memlûk Sultanlığı’nı bu bağlamda nasıl sınıflandırırsınız — “Türk devleti”, “Türk‑İslam devleti” ya da “çok etnikli Orta Doğu devleti” gibi?
Günümüzde etnisite ve devlet kimliğinin iç içe geçtiği karma yapılar var; bu tarihsel örnek bize bugün için ne dersler sunabilir?
Yorumlarınızı bekliyorum. Bu derin ama bir o kadar da merak uyandıran konu üzerinde birlikte düşünmek çok keyifli olacak.
[1]: https://www.cambridge.org/core/books/new-cambridge-history-of-islam/mamluks-in-egypt-and-syria-the-turkish-mamluk-sultanate-64878412501382-and-the-circassian-mamluk-sultanate-78492313821517/570A843BCC929EACFC485F822BF6354F?utm_source=chatgpt.com “8 – The Mamlūks in Egypt and Syria: the Turkish Mamlūk sultanate (648 …”
[2]: https://www.historytoday.com/miscellanies/who-were-mamluks?utm_source=chatgpt.com “Who Were the Mamluks? – History Today”
[3]: https://en.wikipedia.org/wiki/Mamluk_Sultanate?utm_source=chatgpt.com “Mamluk Sultanate”
[4]: https://www.britannica.com/topic/Mamluk-soldier?utm_source=chatgpt.com “Mamluk | History, Significance, Leaders, & Decline | Britannica”
[5]: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=MugfDHMagnvFT0fOB43d1g&no=LKYpPNhgSxjiIm5ia34U3A&utm_source=chatgpt.com “Ulusal Tez Merkezi | Anasayfa”
[6]: https://isamveri.org/pdfdrg/D04441/2020_1/2020_1_YILMAZM_EMIROGLUN.pdf?utm_source=chatgpt.com “Turkish Studies – Comparative Religious Studies – isamveri.org”
[7]: https://about-history.com/the-history-of-the-mamluk-sultanate-1250-1517/?utm_source=chatgpt.com “The History of the Mamluk Sultanate (1250–1517)”
[8]: https://africame.factsanddetails.com/article/entry-277.html?utm_source=chatgpt.com “Mamluks (1250-1517) | Middle East And North Africa — Facts and Details”
[9]: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4102607?utm_source=chatgpt.com “Tarih ve Metafizik: Memlûk Devleti Örneği – DergiPark”